امروزه بیماری های غیرواگیر شایع ترین علل مرگ و میر در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه هستند. این بیماری ها اکثراً مزمن بوده و سبب ناتوانی می شوند، مبتلایان به این بیماری ها برای ادامه حیات به آموزش هایی خاص و سرپرستی و مراقبت دائم و طولانی نیاز دارند.
به دلیل افزایش روند مرگ و میر ناشی از بیماری های غیرواگیر به ویژه در کشورهای در حال توسعه، سازمان بهداشت جهانی از دو دهه پیش بیماری های غیرواگیر را جزو اولویت های بهداشتی کشورهای درحال توسعه اعلام کرده است. در حال حاضر بیماری های غیر واگیر از جمله علل اصلی مرگ و ناتوانی در جهان هستند.
دکتر مریم قره گزلی پزشک بهداشت و درمان صنعت نفت کرمان در کنفرانس آموزشی که در شرکت پخش فرآورده های نفتی کرمان برگزار شد به تشریح «بیماری های مزمن غیر واگیر» پرداخت که گزیده ای از این کلاس آموزشی را با هم مرور می کنیم.
بیماری های مزمن غیر واگیر شامل چهار بیماری فشارخون بالا، هایپرلپیدمی، دیابت و چاقی است.
فشار خون بالا
فشارخون تحت تاثیر عوامل زیادی قرار دارد. فشارخون در طول روز تحت تاثیر عوامل مختلفی تغییر می کند، اما این تغییرات موقتی هستند، از جمله این عوامل وضعیت بدن، فعالیت مغز، فعالیت گوارش، فعالیت عضلانی، تحریکات عصبی، تحریکات دردناک، مثانه پر، عوامل محیطی مثل دمای هوا و میزان صدا، مصرف دخانیات، مصرف الکل، مصرف قهوه، چای و دارو هستند.
انواع فشارخون بالا
فشار خون بالای اولیه: در نوع اولیه که 95 درصد بیماران فشارخونی را شامل می شود علت فشارخون بالا مشخص نیست و عوامل خطرسازی مانند سن بالا، جنس مرد، مصرف زیاد نمک، چاقی، دیابت و سابقه خانوادگی را در ایجاد آن دخیل می دانند.
فشار خون بالای ثانویه: در نوع ثانویه که 5 درصد بیماران فشارخونی را شامل می شود، علت فشارخون بالا، اختلال عملکرد یکی از عوامل تنظیم کننده فشارخون است.
علائم بالینی
فشارخون اولیه سالها بدون علامت است و معمولا زمانی علامت دار می شود که بر اندام های حیاتی مثل مغز، چشم، کلیه و قلب تاثیر گداشته و به آنها آسیب رسانده باشد. گاهی ممکن است بیمار از علایمی مثل سردرد در ناحیه پس سر، سرگیجه، تاری و اختلال دید، خستگی زودرس و طپش قلب، تنگی نفس شبانه و یا هنگام فعالیت و دردهای قفسه سینه شکایت کند. اگر فشارخون به طور حاد افزایش یابد ممکن است بیمار دچار سرگیجه و تشنج شده و حتی به اغماء برود.
آموزش
از مهم ترین نکاتی که برای پیشگیری از فشارخون بالا باید به تمامی افراد جامعه آموزش داده شود، می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
افراد بالغ (15 سال و بیشتر) حداکثر هر سال یکبار حتما فشارخون خود را اندازه گیری کنند.
در اندازه گیری فشار خون از نیم ساعت قبل از مصرف غذا و نوشیدنی بالاخص قهوه و چای خودداری کنند و فعالیت بدنی نداشته باشند. مثانه کاملا خالی باشد. سیگار هم مصرف نکرده باشند، تحت فشارهای عصبی هم قرار نگرفته باشند.
کاهش وزن، ترک مصرف دخانیات و الکل، اصلاح الگوی تغذیه با تاکید بر کاهش میزان نمک و روغن مصرفی در رژیم غذایی، فعالیت بدنی منظم، آموزش سازگاری با استرس ها و کنترل استرس از جمله توصیه های غیر دارویی است.
هایپرلپیدمی ( چربی خون بالا)
اختلال چربیهای خون جزو شایعترین اختلالات تغذیه ای به شمار می آیند که به اشکال مختلف مثل بالا بودن کلسترول خون، بالا بودن تری گلیسیرید و بالا بودن LDL (کلسترول بد) یا پایین بودن HDL( کلسترول خوب) قابل بررسی هستند.
علائم چربی خون بالا
کلسترول بالا معمولاً هیچ علامتی ندارد، مگر در مواردی که بسیار بیشتر از حد طبیعی باشد (که معمولاً با سرگیجه همراه ا ست). درتعداد کمی از بیماران ممکن است حلقه سفید رنگی دور سیاهی چشم و یا رسوبات زرد رنگ چربی را در روی پلک ببینیم. این رسوبات چربی ممکن است بعضاً بر روی زانو، آرنج، کف دست، مفاصل انگشتان و یا پاشنه پا نیز دیده شوند که در این موارد باید به فکر ارثی بودن بیماری بود و تمام افراد خانواده را مورد بررسی و آزمایش دقیق قرار داد.
عوامل موثر بر اختلال چربیهای خون
در برخی از بیماران عامل اختلال در چربی های خون، وجود بیماری های دیگری مانند بیماری های گوارش، اختلال در کار کبد یا کلیه، کم کاری غده تیروئید و بیماری دیابت است.
در گروهی از بیماران مسایل ارثی و سابقه خانوادگی نقش دارد. اختلال چربی خون اغلب در افراد چاق و با سابقه بیماری دیات همراه است . اما در برخی افراد لاغر نیز به دلیل سابقه خانوادگی اختلال چربی دیده می شود.
وجود علائمی مانند وراثت، سن و جنس، وزن، رژیم غذایی، تحرک جسمانی و سیگار می تواند سبب اختلال درچربی های خون و تشدید بیماری شود.
توصیه های تغذیه ای برای کاهش مصرف چربی
- حداقل دو بار در هفته ماهی تازه بخورید زیرا اسیدهای چرب مفید آن خطر ابتلا به بیماری های قلبی عروقی را کاهش می دهد.
- انواع سس های سالاد چربی زیادی دارند، بهتر است از سس های رژیمی کم چرب استفاده کنید.
- انواع فست فودها مثل پیتزا، سوسیس، کالباس و همبرگر دارای مقدار زیادی چربی هستند.
- کباب کوبیده، کله پاچه، مغز، دل و قلوه هم حاوی مقدار زیادی چربی هستند.
- از شیر و لبنیات کم چرب استفاده کنید.
- روغن های زیتون، کلزا، آفتاب گردان، ذرت و سویا را جایگزین روغن های جامد و نیمه جامد کنید.
دیابت
افزایش قند خون ناشتا مساوی یا بیش از 110 میلی گرم در دسی لیتر بیماری دیابت نامیده می شود. این بیماری انواع مختلفی دارد، ولی به طور عمده به دیابت نوع یک، دیابت نوع 2 و دیابت بارداری تقسیم می شود. بیش از 90درصد بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 هستند و حدود 10 درصد از دیابت نوع یک رنج می برند.
بیشتر افراد مبتلا به دیابت نوع 2 بزرگسال و چاق هستند. اما دیابت نوع یک بیشتر در کودکان و نوجوانان دیده شده و باعث لاغری و ضعیف شدن بیماران می شود. دیابت بارداری به افزایش قند خون در دوره بارداری اطلاق می شود که معمولا 4 تا 12 هفته پس از ختم بارداری بهبود می یابد.
علائم و نشانه ها
علائم دیابت نوع یک معمولا شدید و ناگهانی است، تشنگی زیاد و نوشیدنی آب بسیار(پرنوشی)، گرسنگی، پرادراری، خستگی زیاد، کم شدن وزن بدن و لاغری، تاری دید، تکرار ادرار شبانه، عفونت های مکرر، تاخیر در بهبود زخم ها و بریدگی ها است. افزایش قندخون در بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 بدون علامت است.
یکی از مهم ترین عوامل محیطی موثر در بروز دیابت نوع 2 چاقی است. افزایش چربی در بدن باعث افزایش مقاومت به انسولین و بنابراین بالا رفتن قند خون می شود. به همین دلیل است که دیابت نوع 2 در بیش از نیمی از موارد با فعالیت بدنی کافی و رژیم غذایی مناسب که باعث کاهش وزن شود، کنترل می شود.
چه کسانی در معرض خطر ابتلا به دیابت هستند؟
تمام زنان و مردان بالای 30 سال که حداقل یکی از مشخصات زیر را داشته باشند در معرض خطر ابتلا به دیابت هستند:
- افرادی که اضافه وزن دارند و یا چاق هستند.
- افرادی که پدر، مادر، خواهر و یا برادر آنها سابقه ابتلا به دیابت را دارند.
- افرادی که فشارخون ماکزیمیم مساوی یا بیشتر از 140mmhg و فشارخون مینیمم مساوی یا بیشتر از 90 mmgh دارند.
- زنانی که سابقه دو بار یا بیشتر سقط خود به خودی و یا سابقه مرده زایی و یا سابقه به دنیا آوردن نوزاد با وزن بیشتر از 4 کیلوگرم
- زنانی که در یکی از بارداری های قبلی خود دیابت بارداری داشته اند.
- زنان باردار در هر گروه سنی
آموزش
در ابتدا بیمار باید بداند که کنترل قند خون چه اهمیتی دارد و در هر بار ویزیت کنترل وزن، برنامه غذایی، ورزش و فعالیت های بدنی، مراقبت از پا، ترک دخانیات، نحوه مصرف داروهای تجویز شده و نکاتی که فرد مبتلا به دیابت در هنگام ابتلا به سایر بیماری ها باید رعایت کند، آموزش داده می شود.
بیماران دیابتی باید از مصرف مواد غذایی زیر پرهیز کنند:
- مواد غذایی با سدیم بالا مانند غذاهای شور، کنسروی، سوسیس، پنیر پیتزا و...
- مواد غدایی پر چرب حاوی کلسترول بالا و اسیدهای چرب ترانس مانند لبنیات پرچرب، گوشت های قرمز، روغن جامد و...
- مواد غذایی حاوی قندهیا ساده مانند قند و شکر، عسل، نوشابه ای گازدار، شکلات و...
اضافه وزن و چاقی
اضافه وزن و چاقی ناشی از انباشه شدن بیش از حد یا غیر عادی چربی در بدن است که نهایتا موجب مشکلات سلامتی می شود. بهترین شاخص سنجش اضافه وزن و چاقی درجامعه شاخص توده بدنی (BMI) است.
آموزش
- تعداد وعده های غذا در روز را افزایش دهید و حجم هر وعده را کم کنید.
- هیچ یک از وعده ها به خصوص صبحانه را هرگز حذف نکنید.
- ساعت مشخصی برای صرف غذا در وعده های مختلف در هر روز داشته باشید.
- روزانه حداقل 5 واحد سبزی مصرف کنید.
- سالاد را با چاشنی هایی مثل آبلیمو، آب نارنج، آب غوره، بدون نمک همرا با روغن زیتون یا با ماست کم چرب، روغن زیتون، کمی آب لیمو یا آب نارنج و یا سرکه سس درست کنید.
- از مصرف سس مایونز و سس سالاد خودداری کنید.
- روزانه 2 تا 4 واحد از انواع میوه ها را مصرف کنید.
- میوه ها و سبزی ها را بیشتر به شکل خام مصرف کنید.
- از گروه نان و غلات شامل نان، برنج و ماکارونی حتما در وعده های غذایی استفاده کنید.
- از انواع نان هایی که از آرد سبوس دار تهیه شده اند، استفاده کنید.
- از حبوبات عدس، نخود، انواع لوبیاها، لپه و ماش در غذاها بیشتر استفاده کنید.
-مصرف تخم مرغ را به حداکثر 3 عدد در هفته محدود کنید.
- مصرف قند و شکر را کاهش دهید.
اهمیت فعالیت بدنی
کم تحرکی سهم بالایی در مرگ های زودرس و ابتلا به بیماری های غیرواگیر در سرتاسر جهان داشته است. فعالیت بدنی منظم علاوه بر اثرات مثبت بر سیستم قلبی عروقی، دستگاه گوارش، دستگاه عضلانی اسکلتی و سیستم ایمنی نقش مهمی در کنترل بیماری، بهبود روند درمان و افزایش طول عمر بیماران نیز داشته باشد.
